Το φάντασμα της ελευθερίας
Υπάρχουν άνθρωποι που θεωρούν καθήκον τους να υπερασπιστούν το δικαίωμα του καπνίζειν σε κλειστούς δημόσιους χώρους, θεωρώντας πως οι σχετικές απαγορευτικές ρυθμίσεις αποτελούν περιορισμό της ελευθερίας του ατόμου. Θα συμφωνήσουμε πως πράγματι η ελευθερία μας περιορίζεται, αλλά αυτό είναι αναπόφευκτο για να διασφαλιστεί το κοινό καλό. Ζώντας σε οργανωμένες κοινωνίες συμφωνούμε να απόσχουμε από πράξεις που βλάπτουν το σύνολο. Ανάμεσα στους αναπόφευκτους περιορισμούς της ελευθερίας μας εξέχουσα θέση κατέχουν ενέργειες, που μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τη σωματική ακεραιότητα των άλλων. Περιορίζουμε πράγματι την ελευθερία μας, για παράδειγμα, όταν βρισκόμαστε στη θέση του οδηγού ενός αυτοκινήτου: μας απαγορεύεται να πιούμε οινοπνευματώδη (παρόλο που μας προξενούν μια γλυκιά ευφορία), να υπερβούμε καθορισμένα όρια ταχύτητας (τα οποία είναι σκανδαλωδώς χαμηλότερα από τις δυνατότητες του αυτοκινήτου μας) ή να συνεχίσουμε την πορεία μας σε μια διασταύρωση, αν δεν έχουμε προτεραιότητα. Υπάρχουν μάλιστα διασταυρώσεις με κόκκινους σηματοδότες, όπου μπορεί να καταναλώνουμε καθημερινώς μεγάλο μέρος του πολύτιμου χρόνου μας περιμένοντας (αυτή κι αν είναι στέρηση της ελευθερίας μας)!
Δεν είδαμε ποτέ κάποια καταγγελία της νομοθεσίας που προβλέπει ποινές σε ενδεχόμενη παραβίαση του κόκκινου σηματοδότη στο όνομα της υπεράσπισης της ελευθερίας επιλογής του ατόμου, ως προάσπιση δηλαδή των ατομικών μας δικαιωμάτων. Κανείς δεν διανοήθηκε να υιοθετήσει μια κατάφωρα αντικοινωνική συμπεριφορά εν ονόματι της ατομικής ελευθερίας. Η κριτική σε αντίστοιχους περιορισμούς της ελευθερίας έχει στο στόχαστρο της το «κράτος πατερούλη» (nanny state, ο αγγλικός όρος) και αφορά σε επιβαλλόμενους περιορισμούς για την προστασία του ατόμου από ενέργειες ή παραλείψεις του, που δεν θέτουν σε κίνδυνο τους άλλους, παρά μόνο τον ίδιο. Περιπτώσεις δηλαδή κατά τις οποίες το κράτος αντιμετωπίζει τους πολίτες όπως ένας αυστηρός κηδεμόνας τα ανήλικα τέκνα του, που χρήζουν προστασίας. Η επιβολή προστίμου σε μοτοσικλετιστές που δεν φορούν κράνος είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: η αμιγώς φιλελεύθερη στάση είναι επικριτική απέναντι στον περιορισμό της ατομικής ελευθερίας, που επιφέρουν αντίστοιχες ρυθμίσεις, στον βαθμό που ο παραβάτης δεν βλάπτει τους άλλους, παρά μόνο τον εαυτό του. Υπάρχουν αντεπιχειρήματα που προσπαθούν να αναδείξουν βλάβη για το κοινωνικό σύνολο από την απερισκεψία του μοτοσικλετιστή εκείνου, που ζει ως φυτό για δεκαετίες μετά από τραυματισμό. Υπάρχουν επίσης γκρίζες ζώνες, όπου διερευνάται ενδεχόμενη έμμεση επιβλαβής επίδραση ενεργειών ή παραλείψεων μας στους γύρω μας, όπως για παράδειγμα η μη εφαρμογή ζώνης κατά την οδήγηση με αυτοκίνητο. Τα παραπάνω έχουν προκαλέσει σύνθετες συζητήσεις, συχνά με τεχνικές λεπτομέρειες, πάντοτε όμως επί της ακόλουθης αρχής: μπορώ ελεύθερα να υιοθετώ πρακτικές αποδεδειγμένα επικίνδυνες για εμένα προσωπικά, όταν δεν θέτω σε κίνδυνο την υγεία των άλλων; Δεν διανοήθηκε ποτέ κανείς να διεκδικήσει ανεμπόδιστη άσκηση ατομικών δικαιωμάτων που θέτουν σε κίνδυνο τη σωματική ακεραιότητα των υπολοίπων.
Η απαγόρευση του καπνίσματος μειώνει εμφράγματα και εγκεφαλικά επεισόδια
Όπως δυστυχώς συμβαίνει με το κάπνισμα. Στη χώρα μας ουκ ολίγοι διεκδικούν, στο όνομα της ατομικής ελευθερίας, την άσκηση ενός δικαιώματος που έχει αποδεδειγμένα συνέπειες για την υγεία όλων, δηλαδή και των υπολοίπων, καπνιστών και μη. Η ψήφιση του νόμου που απαγόρευσε το κάπνισμα σε κλειστούς δημόσιους χώρους το καλοκαίρι του 2009 ακολούθησε μια σειρά επιτυχημένων αντίστοιχων νόμων σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες λίγα χρόνια ενωρίτερα. Το 2009 είχαμε ήδη μετρήσιμα αποτελέσματα από την εφαρμογή των αντικαπνιστικών νόμων, τα οποία δημοσιεύθηκαν σε έγκυρα ιατρικά περιοδικά. Είχαμε παντού (Σκωτία, Γαλλία και Ιταλία) μειώσεις της επίπτωσης εμφραγμάτων και εγκεφαλικών επεισοδίων από 12% έως και 19%. Φάνηκε δηλαδή πως αποφεύχθηκαν ένα στα έξι περίπου εμφράγματα και εγκεφαλικά επεισόδια, αποτέλεσμα ιδιαιτέρως εντυπωσιακό και με αξιοσημείωτη ευεργετική επίδραση στο επίπεδο της υγείας των πολιτών. Σε ενδεχόμενη εφαρμογή του νόμου και στη χώρα μας δικαιούμαστε να προσδοκούμε, υπολογίζοντας ως μέση επιτευχθείσα μείωση το 15%, περίπου 3.000 λιγότερα εμφράγματα ετησίως και άλλα τόσα λιγότερα εγκεφαλικά επεισόδια, με αποτέλεσμα να αποφεύγονται περίπου 1.500 απώλειες ανθρώπινων ζωών και βέβαια πάμπολλες αναπηρίες. Τα στοιχεία αυτά αφορούν μόνο σε εμφράγματα και εγκεφαλικά, επειδή οι διαφορές είναι εύκολο να αξιολογηθούν αμέσως μετά την εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου. Αναμένεται επίσης ευεργετική επίδραση στην μείωση πολλών μορφών καρκίνου, αποφεύγοντας ανθρώπινες απώλειες και αναπηρίες, αλλά χρειάζεται μελέτη σε βάθος χρόνου για να μπορέσουμε να ανιχνεύσουμε τις αντίστοιχες μεταβολές. Όσον αφορά στα εμφράγματα και στα εγκεφαλικά, εκτός από την πιθανολογούμενη ευεργετική μακροχρόνια επίδραση των αντικαπνιστικών νόμων, διαπιστώσαμε ήδη την αξιοσημείωτη μείωση τους ένα χρόνο μετά την εφαρμογή των σχετικών ρυθμίσεων. Οι μετρήσεις βασίστηκαν στις εισαγωγές στα νοσοκομεία των χωρών το διάστημα πριν και μετά την εφαρμογή των νόμων και φαίνεται πως αφορούν τόσο σε μη καπνιστές όσο και σε καπνιστές.
Η ελληνική ιδιοτυπία, αυτή που παράγει αποτυχίες
Δικαιούται κανείς να αναρωτηθεί: Όλοι αυτοί που συζητούν εμβριθώς στα Μ.Μ.Ε., αναλύοντας τα ατομικά δικαιώματα, που πλήττονται από ενδεχόμενη εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου ή την πιθανολογούμενη πτώση της κίνησης όσων καταστημάτων τον εφαρμόσουν, γνωρίζουν άραγε τι μας κοστίζει η ανεμπόδιστη εφαρμογή του ατομικού δικαιώματος του καπνίσματος σε κλειστούς δημόσιους χώρους; Γνωρίζουν πως η προστασία της ατομικής ελευθερίας, στη συγκεκριμένη περίπτωση, αντιστοιχεί σε 1500 νεκρούς ετησίως; Αν το γνωρίζουν, και το αποδέχονται ως αναγκαίο τίμημα στον βωμό της ατομικής ελευθερίας, είναι επικίνδυνοι. Αν δεν το γνωρίζουν, μάλλον συζητάμε άπαντες στον αέρα, χωρίς να ξεκινάμε από τα πραγματικά δεδομένα του προβλήματος, που καλούμαστε να αναλύσουμε. Η δεύτερη στάση, που αποφεύγει τα νούμερα και τις στατιστικές, βάζοντας στην θέση τους ιδεολογήματα, είναι δυστυχώς ενδημική στον δημόσιο διάλογο στη χώρα μας. Ψάξτε την πίσω από κάθε αποτυχία μας ή, αν θέλετε, κάθε χρεωκοπία μας.
Η συγκεκριμένη αποτυχία, αυτή που αφορά στην εφαρμογή του αντικαπνιστικού νόμου, ήταν προδιαγεγραμμένη. Όπως σε τόσα άλλα θέματα οργάνωσης του δημόσιου χώρου, δεν χρειαζόταν να ανακαλύψουμε την Αμερική, αλλά απλώς να αντιγράψουμε όσα ήδη εφάρμοζαν οι «κουτόφραγκοι» με προσαρμογές στην δική μας, την ελληνική πραγματικότητα. Να φροντίσουμε δηλαδή να έχουμε ενισχυμένους μηχανισμούς ελέγχου και ιδιαίτερα υψηλά πρόστιμα για τους παραβάτες, αφού έχει αποδειχθεί πως συμμορφωνόμαστε δυσκολώτερα από εκείνους σε περιοριστικούς νόμους. Κάναμε ακριβώς το αντίθετο. Με ανύπαρκτους μηχανισμούς ελέγχου και τη δημόσια συζήτηση να αποκρύπτει τους τραγικούς αριθμούς, συνεχίζουμε να θρηνούμε ετησίως 1500 ανθρώπινες απώλειες και πολλές χιλιάδες αναπηρίες συνανθρώπων μας, για να είμαστε «ελεύθεροι».
Αποτυγχάνουμε όχι επειδή δεν μπορούμε, αλλά επειδή δεν αποφασίζουμε να επιτύχουμε. Η παρουσία των σημαντικότερων παραμέτρων που μας οδηγούν σε αποτυχίες αναδεικνύονται στον αντικαπνιστικό νόμο: δεν ασχολούμαστε με τα δεδομένα των προβλημάτων (τους αριθμούς), αλλά καθορίζουμε τη στάση μας με ιδεολογήματα. Δεν αλλάζουμε πάγιους κοινωνικούς και πολιτιστικούς εθισμούς μας, ακόμα κι όταν αποδεικνύονται καταστροφικοί. Δεν θέλουμε να σεβόμαστε νόμους και κανόνες και γι αυτό δεν δημιουργούμε αξιόπιστους μηχανισμούς για την τήρηση τους.
(Δημοσιεύθηκε στους “Ρυθμούς της Καρδιάς”, διμηνιαία έκδοση του ΕΛ.Ι.ΚΑΡ., τεύχος Μαίου/Ιουνίου)