Δημοσιεύθηκε στη στήλη “Επίκαιρα και άλλα” του περιοδικού “Στους ρυθμούς της καρδιάς”, Δεκέμβριος 2010, τεύχος 224, σελ. 183
Συμβαίνει συχνά να συζητώ με γονείς και να διαπιστώνω τον φόβο τους από την ποικιλία των εν δυνάμει βλαπτικών ερεθισμάτων στα οποία εκτίθενται καθημερινά τα παιδιά μας, ιδαίτερα κατά την περίοδο της εφηβείας. Συνήθως διακρίνει κανείς και μια γονεική επιδίωξη μειώσεως, κατά το δυνατόν, των «επίφοβων» πηγών ερεθισμάτων, με την ελπίδα πως μειώνεται παράλληλα ο κίνδυνος υιοθέτησης κάποιας «παρεκλίνουσας» συμπεριφοράς από τα παιδιά ή τους εφήβους.
Θα μπορούσε να συζητά κανείς για ώρες, επιδιώκοντας να αφαιρέσει τα εισαγωγικά από τις «επίφοβες» πηγές ερεθισμάτων και τις «παρεκλίνουσες» συμπεριφορές. Ο καθορισμός και των πρώτων και των δεύτερων εξαρτάται από τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις ημών των γονέων καθώς και την περισσότερο ή λιγότερο αυστηρή ή φιλελεύθερη διαπαιδαγώγηση που υιοθετούμε και προσπαθούμε να τηρήσουμε. Φοβούμαι όμως πως, ανεξαρτήτως διαπαιδαγώγησης, συχνά δίνουμε περισσότερο βάρος στην αναίρεση επιδράσεων που θεωρούμε αρνητικές και ασχολούμαστε λιγότερο με τον εξοπλισμό των νέων ανθρώπων ώστε να αξιολογούν και να επιλέγουν απέναντι σε επιδράσεις και επηρεασμούς κάθε είδους. Μου φαίνεται πως αυτό θα έπρεπε να είναι το ζητούμενο, επειδή η ποικιλκία και η διαφορετικότητα των επιδράσεων συντελεί ακριβώς στην ωρίμανση του νέου ανθρώπου και συνακόλουθα στην θωράκιση του απέναντι σε επιλογές που δεν προάγουν την ψυχοκοινωνική του εξέλιξη.
Υποστηρίζοντας τα παραπάνω νοιώθω μοναξιά, καθώς οι περισσότεροι φίλοι μου περιμένουν να μεγαλώσει η (τριών και κάτι ετών) κόρη μου, ελπίζοντας πως θα δικαιωθούν, διαπιστώνοντας ότι οι κανόνες της ανατροφής της δεν ακολουθούν τις θεωρίες που τώρα τους αναπτύσω. Τη χρονιά που πέρασε προβλήθηκε ο «Κυνόδοντας», μία ταινία νέου Έλληνα σκηνοθέτη, η οποία βραβεύθηκε στο φεστιβάλ των Καννών και, στα δικά μου μάτια, ανέδειξε τα αδιέξοδα της επιδίωξης στέρησης των «βλαπτικών» επιρροών από τους νεαρούς βλαστούς. Τα τρία παιδιά της οικογένειας στην ταινία βρίσκονται ήδη στην εφηβεία, έχοντας μεγαλώσει περίκλειστα στους τέσσερις τοίχους της οικογενειακής γαλήνης, πιστεύοντας για τον έξω κόσμο ό,τι οι γονείς τους μεταφέρουν ως αληθινό, ανάλογα πάντοτε με ό,τι θεωρούν «αποδεκτό». Το εμφυέστατο, σουρεαλιστικό βέβαια, σενάριο έχει καταστροφική κατάληξη για τον «επαναστάτη» από τους τρεις που θα αποδράσει από το σπίτι στον κόσμο. Δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, όταν ο πραγματικός κόσμος του είναι παντελώς άγνωστος. Η καθ’ υπερβολήν εξιστόρηση στον «Κυνόδοντα» αναδεικνύει την αδήριτη ανάγκη ανοίγματος της οικογένειας στην μεταλασσόμενη πραγματικότητα. Η επιλογή των ερεθισμάτων και των επιρροών, καθώς και τυχόν αφομοίωση τους θα καθοριστεί από τον χαρακτήρα καθε παιδιού ή νέου ανθρώπου και τις βασικές αξίες που διαμορφώνει. Σε αυτό το δεύτερο νομίζω ότι ο ρόλος της οικογέμειας είναι καίριος και δεν θα πάψει να υφίσταται όσα και όποιας μορφής ερεθίσματα έρχονται από τον κάθε λογής περίγυρο. Μου φαίνεται πως χρειάζεται καθημερινή και σε βάθος ενασχόληση με τα παιδιά μας, αξιολογώντας από κοινού, συμφωνώντας και διαφωνώντας, συμπεριφορές που προκύπτουν συνεχώς σε ένα μεταβαλλόμενο τοπίο. Κάτι τέτοιο αποτελεί προυπόθεση για την διάπλαση ανθρώπων με πολυμέρεια και ισχυρούς ηθικούς κώδικες. Η πολυμέρεια προφυλάσσει από τον εγκλωβισμό σε αλάθητες θεωρίες «μίας και μοναδικής αλήθειας», από τις πάμπολλες που κυκλοφορούν και ασκούν γοητευτική επίδραση σε νέους ανθρώπους, λόγω της τάσης τους προς το απόλυτο. Οι (υπό διαμόρφωση) ηθικοί κώδικες προφυλάσσουν από την άκριτη τάση προσομοίωσης των νέων στην «αγέλη» και τον συχνό μιμητισμό των υιοθετούμενων από αυτήν συμπεριφορών. Τελικά οι νέοι που καλούνται να κρίνουν ποικιλία ερεθισμάτων και επιρροών συνηθέστερα αποκτούν μια κριτική στάση απέναντι σε αυτά.
Η σημασία των προτύπων
Σίγουρα ο ρόλος της οικογένειας είναι τόσο δυσκολώτερος όσο λιγότερο καταφεύγει στην απαγόρευση. Για να δυσκολέψουμε το ρόλο μας ακόμα περισσότερο, φτάνει να αναλογιστούμε ότι βασικός τρόπος επηρεασμού των παιδιών μας είναι η στάση ζωής μας. Πρέπει να μας βλέπουν να υιοθετούμε όσα διακυρήσουμε και να τους πείθουμε με το παράδειγμα μας. Ιδιαίτερα σε μικρότερες ηλικίες η δύναμη του παραδείγματος είναι καθοριστική. Τα παιδιά αναπτύσονται αντιγράφοντας λόγο, συμπεριφορές και τρόπους αντιμετώπισης προβλημάτων από τους γονείς, ακολουθώντας τα καθημερινά παραδείγματα που προσφέρουμε, πριν ακόμα αποκτήσουν λεκτική επικοινωνία. Τα παιδιά μας θα δοκιμάσουν αυτό που τρώμε και τον τρόπο με τον οποίο το τρώμε, θα μιμηθούν το ντύσιμο του μπαμπά ή της μαμάς, ανάλογα με το φύλο τους. Αν προσπαθούμε να επιλύσουμε τα προβλήματα μας υψώνοντας τη φωνή ή συζητώντας, θα προσπαθήσουν να κάνουν το ίδιο, ώστε να επιτύχουν το σκοπό τους.
Η αξία του παραδείγματος αποδεικνύεται ευεργετική για την υιοθέτηση υγειινών προτύπων ζωής, τα οποία καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό στην παιδική ηλικία. Συναντάμε συχνότερα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά σε οικογένειες όπου ο ένας ή και οι δύο γονείς είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι. Υπεύθυνες φαίνεται πως είναι τόσο οι διατροφικές συνήθειες που υιοθετούνται στην οικογένεια, όσο και η διαχείρηση του ελεύθερου χρόνου, δηλαδή τον βαθμό που το παιχνίδι (για μικρά παιδιά) και κυρίως η άσκηση αποτελούν καθημερινές οικογενειακές δραστηριότητες. Στον αντίποδα της άσκησης, οι ώρες τηλεθέασης των παιδιών βρίσκονται επίσης σε σχέση ανάλογη με τις αντίστοιχες ώρες τηλεθέασης των ενηλίκων στο σπίτι.
Για το κάπνισμα θα διαβάσετε σίγουρα αρκετά στο ανά χείρας τεύχος των «Ρυθμών», αφού η κατάσταση στην χώρα μας δεν δίνει εύσημα στον πολιτισμό μας. Τα ευρύτερα δεδομένα που αναφέρονται στην επίδραση του παθητικού καπνίσματος σε παιδιά και βρέφη είναι αποκαρδιωτικά, με δεδομένη την αδυναμία τους να αντισταθούν στην υποχρεωτική επιβολή του καπνού στο οικογενειακό περιβάλλον. Τα βρέφη από καπνίστρια μητέρα παρουσιάζουν συχνότερα πνευμονική νόσο καθώς και το σύνδρομο αιφνιδίου θανάτου βρεφών και βρέφη ή παιδιά με γονείς καπνιστές εμφανίζουν συχνότερα αναπνευστικές λοιμώξεις με παράλληλη αύξηση των νοσηλειών σε νοσοκομεία, λόγω αναπνευστικών προβλημάτων.
Καίρια παράμετρος είναι, κατά την γνώμη μας, η έλλειψη ηθικής καταδίκης του καπνίσματος, αφού η ελληνική κοινωνία δείχνει να μην αντιλαμβάνεται το πρόβλημα. Και εδώ είναι σημαντικότατη η λειτουργία των προτύπων, είτε αναφερόμαστε στους γονείς, είτε στους δασκάλους, είτε βεβαίως στους γιατρούς. Καθένας διατηρεί την ελευθερία του στην επιλογή τρόπου ζωής, αλλά την ίδια ώρα πρέπει να αναλογίζεται την επιβάρυνση των νεώτερων με συνήθειες που θα τους βασανίζουν για χρόνια κατά την ενήλικη ζωή τους, εξ’ αιτίας της δικής του λειτουργίας ως αρνητικού προτύπου. Και αν ο ο γονιός, ο δάσκαλος και ο γιατρός έχουν πειστεί για τις αρνητικές επιπτώσεις του καπνίσματος και συστήνουν αποχή από αυτό, καλά θα κάνουν να αποτελούν παραδείγματα προς μίμηση και όχι προς αποφυγή.
Τελικά η συνειδητοποίηση της ισχύος του παραδείγματος που δίνουμε στους νεώτερους μπορεί να αποδειχθεί ευεργετική για εμάς τους ίδιους. Αποκτάμε ένα επιπλέον κίνητρο ώστε να βελτιώσουμε την καθημερινή μας ζωή, υιοθετώντας όλες εκείνες τις συμπεριφορές που είναι ωφέλιμες και αποφεύγοντας τις επιβλαβείς. Ένα κίνητρο που μπορεί να μεταβάλλει το «από Δευτέρα βλέπουμε» σε άμεσες αποφάσεις δραστικής μεταβολής των συνηθειών μας από σήμερα κιόλας. Με αυτόν τον τρόπο θα κερδίσουμε την εκτίμηση των παιδιών μας στις επιλογές μας, αποφεύγοντας το «δάσκαλε που δίδασκες» και τονώνοντας σημαντικά την αυτοεκτίμηση μας. Καθίσταται λοιπόν ιδιαίτερα ωφέλιμη η θέαση των καθημερινών μας συνηθειών όσον αφορά στην διατροφή, στην άσκηση και στο κάπνισμα μέσα από το πρίσμα της στάσης που θα θέλαμε να αποτελεί πρότυπο για τα παιδιά μας.